Cursusmateriaal snit en naad

Historische foto van klas met studenten van de richting 'snit en naad'

Het handwerk dat in onderwijs aan meisjes een belangrijke rol speelde, werd niet alleen op merklappen uitgevoerd of tot pronklappen samengesteld. Noch bestond een opleiding snit en naad enkel uit naaioefeningen. Studenten leerden ook modieuze kledingstukken analyseren en er een patroon voor opstellen, ze leerden mode-illustraties vervaardigen, en ze bestudeerden historische klederdracht. Dit alles vinden we terug in het cursusmateriaal van zulke opleidingen.

Studiemateriaal afwerking van mouw met stroplint
Maria Bellens-Verreydt, afwerking van mouw met stroplint, 1930-1935
MoMu collectie inv. nr. T85/63
Diverse oefeningen in haakwerk
Mathilda van Deurne, diverse oefeningen in haakwerk, 1865
MoMu collectie inv. nr. T3693
Voorbeelden van siersteken
Emmy Van Aken, siersteken, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/373
Knipmethode album voor dames en kinderen
Maria Jacobs, album Méthode de coupe pour dames et enfants, 1890-1910
MoMu collectie inv. nr. P63/2
Patroonstudie voor asymmetrische fantasierok
Emmy Van Aken, patroonstudie voor asymmetrische fantasierok, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/366
Mode-illustratie naar het geheugen van model met zwarte ensemble
Georgette Roan, mode-illustratie naar het geheugen, 1940-1950
MoMu collectie inv. nr. T17/2
Diverse oefeningen in breiwerk
Mathilda van Deurne, diverse oefeningen in breiwerk, 1865
MoMu collectie inv. nr. T3693
Studie van een schuine borstzak
Emmy Van Aken, schuine borstzak, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/370
Materiaalstudie en naaioefeningen
Louise Legrand, materiaalstudie en naaioefeningen, 1907-1908
MoMu collectie inv. nr. T91/258
Diverse naaioefeningen en miniatuurkledingstukken
Mathilda van Deurne, diverse naaioefeningen en miniatuurkledingstukken, 1865
MoMu collectie inv. nr. T3693
Penseelstudie van vrouw in roos gewaad
Emmy Van Aken, penseelstudie, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/374

ALBUMS D’OUVRAGE

At some schools, pupils collected their handicraft exercises in needlework albums, or albums d’ouvrage. In 1865, for example, Mlle Tessaro, a pupil at the Pensionnat des Dames de l’Union du Sacré Cœur in Hoegaarden, made an album of various stitching, knitting, crochet, embroidery and darning exercises which she attached to blue paper. In the album, we also see a range of miniature garments, which allowed her to practice dressmaking techniques at scale: inserting a sleeve, finishing a collar, and using pleats and darts to create volume.

Cover van handwerkalbum

In sommige opleidingen verzamelden leerlingen hun handwerkoefeningen in een album, een zogenaamd album d’ouvrage of handwerkalbum. In 1865, bijvoorbeeld, stelde Mlle Tessaro, leerling van het Pensionnat des Dames de l’Union du Sacré Cœur van Hoegaarden, een album samen uit diverse naai-, brei-, haak-, borduur- en stopoefeningen, die ze op blauw papier vasthechtte. In haar album zien we ook diverse miniatuurkledingstukken, die toelieten om technieken voor het vervaardigen van kleding te oefenen op schaal: het inzetten van een mouw, de afwerking van een kraag, het creëren van volume door plooien en coupenaden.

Een ander mooi voorbeeld is het vroeg 20ste-eeuwse album van Maria Bellens-Verreydt, vol naai- en borduuroefeningen voor het maken van lingerie. In deze oefeningen is een evolutie op te merken van basisvaardigheden tot complexere technieken: van eenvoudige feston- en kettingsteken tot fijn geborduurde initialen en motieven, van het maken van knoopsgaten tot het inzetten van kant, van het borduren op katoen tot het borduren op zijde. Interessant is ook dat sommige oefeningen verschillende stadia van compleetheid tonen en ons op deze manier iets bijleren over de gebruikte technieken.

‘Groote’ letter in ‘Engelsch’ schrift en getand
Maria Bellens-Verreydt, ‘groote’ letter in ‘Engelsch’ schrift getand, 1930-1935
MoMu collectie inv. nr. T85/63
Studie van aanbrengen van een volant
Maria Bellens-Verreydt, aanbrengen van volant, 1930-1935
MoMu collectie inv. nr. T85/63

Rond het midden van de twintigste eeuw waren handwerkalbums nog steeds gangbaar in het naaionderwijs. Zo vulden Andrea De Block en Emmy Van Aken hun respectievelijke albums met oefeningen voor smockwerk, knoopsgaten, lovertjesborduurwerk, manchetten, diverse zakken, incrustaties, en decoratieve stiksels. Bovendien voegde Emmy Van Aken bij enkele oefeningen een tekening toe die de concrete toepassing van de techniek illustreert.

Studie van een blauw gestreept jurkje, met geborduurd patroon
Andrea De Block, smockfrons, 1946-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/141
Technische studie van maakproces van jurkje
Emmy Van Aken, aangepaste techniek, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/373
Twee decoratieve stiksels
Andrea De Block, decoratieve stiksels, 1946-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/141
Studie van het opnaaien van lovertjes
Emmy Van Aken, opnaaien van lovertjes, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/371
Studie van incrustatie
Andrea De Block, incrustatie, 1946-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/141
Studie van het afwerken van een mouw
Emmy Van Aken, afwerken van mouw, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/370
Studie van het afwerken van mouwen
Andrea De Block, afwerken van mouwen, 1946-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/141

CAHIERS DE COUPE

Patroontekenen en -snijden was een ander essentieel onderdeel van naaiopleidingen. In een cahier of album de coupe hielden studenten notities bij over het opstellen en aanpassen van patronen voor modieuze kledingstukken. Enkele voorbeelden in de MoMu-collectie werden rond 1900 gemaakt door Maria Jacobs, Rachel Keulenaer en Louise Legrand. Deze schriften zijn niet enkel een fascinerende bron over het naaionderwijs, maar ook over de mode van deze periode.

Tijdschriftpagina met enkele kenmerkende elementen van de mode omstreeks 1900
Deze tijdschriftpagina bevat enkele kenmerkende elementen van de mode omstreeks 1900: de corsage met lange mouwen en hoge kraag voor dagdagelijkse kleding, de lamsboutmouw (centraal), en de klokrok (rechts onder) met één of meerdere onderrokken met volants
La Mode Illustrée: Journal de la famille, vol. 46, n° 17, 23 april 1905, p. 204
  • Patroonstudie voor corsage met hoge kraag
    Rachel Keulenaer, patroonstudie voor corsage met hoge kraag, 1904
    MoMu collectie inv. nr. T11/229
  • Patroonstudie voor klokrok of jupe cloche
    Rachel Keulenaer, patroonstudie voor klokrok of jupe cloche, 1904
    MoMu collectie inv. nr. T11/229
  • Patroonstudie voor klokrok of jupe cloche
    Maria Jacobs, patroonstudie voor klokrok of jupe cloche, 1890-10
    MoMu collectie inv. nr. P63/2
  • Patroonstudie voor lamsboutmouw of manche gigot
    Maria Jacobs, patroonstudie voor lamsboutmouw of manche gigot, 1890-10
    MoMu collectie inv. nr. P63/2
  • Patroonstudie voor lamsboutmouw of manche gigot
    Louise Legrand, patroonstudie voor lamsboutmouw of manche gigot, 1907-1908
    MoMu collectie inv. nr. T91/259
  • Patroonstudie voor onderrok met volants
    Louise Legrand, patroonstudie vooronderrok met volants, 1907-1908
    MoMu collectie inv. nr. T91/258
Patroonstudie voor een zeemanskraag
Rachel Keulenaer, patroonstudie voor een zeemanskraag, 1904
MoMu collectie inv. nr. T11/229

HET ZEEMANSPAKJE

Het zeemanspakje voor jonge kinderen was een modetrend die zijn oorsprong vond in het midden van de 19de eeuw, toen de vierjarige zoon van Koningin Victoria, Prins Albert Edward, een dergelijke outfit droeg tijdens een bezoek aan Ierland. Het hemdje met vierkante kraag werd een geliefd deel van de kindergarderobe tot in de vroege twintigste eeuw.

Costume en étoffe lavable pour garçonnet de 6 à 8 ans
La Mode Illustrée: Journal de la famille, vol. 46, n° 16, 16 april 1905, p. 193
Patroonstudie voor een zeemanshemdje
Louise Legrand, patroonstudie een zeemanshemdje, 1907-1908
MoMu collectie inv. nr. T91/259
Patroonstudie voor een kamerjas met Watteau-plooi
Maria Jacobs, patroonstudie voor kamerjas met Watteau-plooi, 1890-10
MoMu collectie inv. nr. P63/2

KAMERJAS MET WATTEAU-PLOOI

Gedurende de laatste decennia van de negentiende eeuw waren luxueuze theejaponnen en kamerjassen erg populair. Vaak bevatten ze historiserende elementen zoals de pli Watteau, geïnspireerd op de 18de-eeuwse robe à la française. Welgestelde dames droegen dit soort kledingstukken om in de namiddag bezoekers te ontvangen in hun huis, bijvoorbeeld voor een afternoon tea.

Robe de réception (five o’clock)
La Mode Illustrée: Journal de la famille, vol. 40, n° 53, 31 december 1899

Wat het midden van de twintigste eeuw betreft, zijn de schriften van Andrea De Block en Emmy Van Aken opnieuw een interessante bron. In hun notities en tekeningen herkennen we enkele typische elementen van de mode uit deze periode: afgeronde schouders, een ingesnoerde taille en een volumineuze rok – het silhouet dat gepopulariseerd werd door de new look van Christian Dior – maar ook getailleerde mantelpakjes en nauw aansluitende kokerrokken. Mantels en jassen hadden grote kragen en revers en vielen ofwel los vanaf de schouders, ofwel sloten ze nauw aan rond de taille en vielen ze wijd rond de rok.

Patroonstudie voor een korte mantel
Andrea De Block, patroonstudie voor een korte mantel, 1950-1955
MoMu collectie inv. nr. T98/124
Patroonstudie voor mantel
Emmy Van Aken, patroonstudie voor mantel, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/367
Opleiding snit en naad in de Beroepsschool voor meisjes
Opleiding snit en naad in de Beroepsschool voor meisjes, Bouwmeestersstraat 3, Antwerpen, 1930-1935
FelixArchief/Stadsarchief Antwerpen, 934#25511
Patroonstudie voor een mantelpak
Andrea De Block, patroonstudie voor een mantelpak, 1950-1955
MoMu collectie inv. nr. T98/124
Patroonstudie voor een fantasierok
Emmy Van Aken, patroonstudie voor fantasierok, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/366

HERENKLEERMAKERIJ

Handboek voor snijwerk
Jean Van Sweevelt, Cahier de Coupe, 1946-49
MoMu collectie inv. nr. T98/233C
Handboek maatnemen van het Gilet
Raymond Van Eynde, Maatnemen van het Gilet, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199

Op vlak van patroontekenen en -snijden is in de MoMu-collectie niet alleen bronnenmateriaal voorhanden omtrent het naaionderwijs voor meisjes, maar ook opleidingen tot herenkleermaker komen aan bod. In tegenstelling tot het meisjesonderwijs zien we in deze opleidingen geen netjes afgewerkte merklappen of albums d’ouvrage. Toch vormde het aanleren van diverse naaitechnieken een belangrijk onderdeel van het lessenpakket. Leerlingen namen nota van naaisteken zoals de merk-, pikeer-, kruis-, ketting-, en knoopsgatsteek, en oefenden deze ongetwijfeld op proeflapjes, zonder deze echter toe te voegen aan hun notities. De patroonopstellingen in hun schriften tonen ons de verscheidenheid aan kledingstukken die ze leerden vervaardigen: van de klassieke broek tot variaties zoals de golfbroek of de rijbroek, van de klassieke kostuumjas met één of twee rijen knopen tot het gilet, het hemd, de smokingjas, het rokkostuum.

Patroonstudie voor de kostuumjas
Raymond Van Eynde, patroonstudie voor de kostuumjas, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199
Instructies voor het afwerken van de broek
Jean Van Sweevelt, instructies voor het afwerken van de broek, 1946-47
MoMu collectie inv. nr. T98/234B
Handbook met uitleg over het maatnemen
Raymond Van Eynde, Het Maatnemen, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199
Instructies handboek voor het afwerken van de broek
Jean Van Sweevelt, instructies voor het afwerken van de broek, 1946-47
MoMu collectie inv. nr. T98/234B
Coupe-studie voor herenkleding
Raymond Van Eynde, Coupe-studie Heerenkleeding, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199
Instructies voor het verstevigen van het gilet
Jean Van Sweevelt, instructies voor het verstevigen van het gilet, 1946-47
MoMu collectie inv. nr. T98/234B
Patroonstudie voor het jacquet
Raymond Van Eynde, patroonstudie voor het jacquet, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199
Instructies voor het snijden van de broek
Jean Van Sweevelt, instructies voor het snijden van de broek, 1946-47
MoMu collectie inv. nr. T98/234B
Instructies voor het verstevigen van het gilet
Jean Van Sweevelt, instructies voor het verstevigen van het gilet, 1946-47
MoMu collectie inv. nr. T98/234B
Patroonstudie voor een broek
Raymond Van Eynde, patroonstudie voor de broek, 1940-44
MoMu collectie inv. nr. T03/199

In de notities van René Sips, leerling aan de Vakschool Frédéric Ozanam in de Kammenstraat te Antwerpen, lezen we onder meer een definitie van het kleermakersberoep en beschrijvingen van het atelier, de benodigdheden, en correcte lichaamshoudingen zoals kleermakerszit, waarbij men met gekruiste benen op tafel zit met het kledingstuk op de knieën.

Notities van René Sips over het kleermakersberoep

MODE-ILLUSTRATIES

Opleiding snit en naad in de Beroepsschool voor meisjes
Opleiding snit en naad in de Beroepsschool voor meisjes, Bouwmeestersstraat 3, Antwerpen, 1948
FelixArchief/Stadsarchief Antwerpen, 686#44

Niet alleen fijn handwerken en vakkundig patroontekenen en -snijden, maar ook de representatie van modieuze silhouetten werd in het naaionderwijs aanzien als een belangrijke vaardigheid. In het meisjesonderwijs zien we dan ook dat er, in tegenstelling tot het jongensonderwijs, gaandeweg een grotere nadruk kwam te liggen op mode-illustratie. Een anonieme lesmap uit de jaren 1920, bijvoorbeeld, bevat illustraties van de mode uit deze periode, gekenmerkt door rechte lijnen en losse, tuniek-achtige jurken. Diverse tekeningen van doorheen de 20ste eeuw tonen ons oefeningen in het kopiëren van modeprenten, studies van het menselijke lichaam en van materialen, maar ook ontwerpen voor kleding en verfraaiing.

Ontwerp voor borduurwerk
Andrea De Block, ontwerp voor borduurwerk, 1949-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/136
Ontwerp voor textielmotief
Emmy Van Aken, ontwerp voor textielmotief, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/374
Studie van het menselijk gelaat
Georgette Roan, studie van het menselijke gelaat, 1940-1950
MoMu collectie inv. nr. T17/2
Mode-illustratie
Anonieme mode-illustratie, 1920-1925
MoMu collectie inv. nr. T99/293
Studie naar natuur en stillering
Emmy Van Aken, studie naar de natuur en stylering, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/374
Potloodstudie van houdingen
Andrea De Block, potloodstudie van houdingen, 1949-1950
MoMu collectie inv. nr. T98/136
Penseelstudie van vrouw in paarse jurk
Emmy Van Aken, penseelstudie, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/374
Potloodstudie van strikken
Georgette Roan, potloodstudie van strikken, 1940-1950
MoMu collectie inv. nr. T17/2
Penstudie van kant
Emmy Van Aken, penstudie van kant, 1956-1960
MoMu collectie inv. nr. T02/374

Auteur: Dries Debackere
Foto bovenaan: FelixArchief/Stadsarchief Antwerpen, 686#45